حالا نزدیک به دو سال از راه‌اندازی کانال اینستکس می‌گذرد و ایران همچنان اعلام می‌کند که برای تجارت با جهان دچار مشکل است. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، گفته است که کشورهای عضو اتحادیه اروپا به ایران قول‌هایی داده‌اند تا در شرایط شیوع کرونا از ایران حمایت مالی کنند. با وجود این به نظر می‌رسد که اروپا همچون دو سال گذشته قرار نیست قدم خاصی برای ایران بردارد و اعضای اتاق بازرگانی و فعالان اقتصادی معتقدند که اینستکس قرار نیست مبادلات مالی بزرگی برای ایران انجام دهد و تنها محدود به نقل‌وانتقال اقلام بشردوستانه می‌شود.
اینستکس چگونه راه افتاد؟
در روز هجدهم اردیبهشت سال ٩٧ دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، به طور رسمی اعلام کرد که آمریکا از توافقنامه برجام خارج خواهد شد. توافقنامه‌ای که ایران و ۶ قدرت جهان برای دستیابی به آن از نوامبر ٢٠١٣ تا آوریل ٢٠١۵ میلادی به مدت ٢٠ ماه مشغول مذاکره بودند. پس از این اقدام آمریکا، سران سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که با افزایش احتمال اعلام نقض توافقنامه از سوی آمریکا، قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد مبنی بر تأیید این توافقنامه هسته‌ای همچنان به‌عنوان «چارچوب قانونی بین‌المللی برای حل اختلاف» باقی خواهد ماند.در واقع از همان زمان و در ظاهر قضیه طرف‌های اروپایی تلاش کردند تا با پیداکردن راهکارهای عملی برای انجام مبادلات مالی با ایران از شکست برجام جلوگیری کنند. این در حالی است که بعد از خروج آمریکا از برجام این کشور تحریم‌های بیشتری را علیه افراد و نهادهای ایرانی وضع کرد و همین مسأله باعث شد ایران و اتحادیه اروپا برای همکاری‌های تجاری با مشکلات بیشتری روبه‌رو شوند.
پیروی اتحادیه اروپا از سیاست‌های آمریکا در سه سال گذشته باعث شده است که ایران در واکنش به اقدامات اتحادیه اروپا تعهدات خود را در برجام کاهش دهد تا از این طریق بتواند اتحادیه اروپا را برای برداشتن گام‌های عملی تحت فشار قرار دهد. درنهایت در سال گذشته میلادی ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام بر سر مکانیسمی به نام اینستکس (INSTEX) برای تسهیل تبادلات مالی ایران به توافق رسیدند. این سیستم مالی ویژه و مستقل اروپایی به وسیله کشورهای آلمان، فرانسه و انگلیس تأسیس شده است. در شورای نظارت این تشکل دیپلمات‌های بلندپایه‌ای از این سه کشور اروپایی حاضرند. میگوئل برگر، رئیس بخش اقتصادی وزارت امور خارجه از آلمان، موریس گورداول ــ مونتان که تا به حال سفیر فرانسه در پکن بوده از طرف فرانسه و سیر سیمون مک دونالد، رئیس دفتر خدمات دیپلماتیک در وزارت امور خارجه لندن در هیأت نظارت این سیستم مالی حضور دارند.ریاست این شورا را نیز پرفیشر، مدیر باسابقه آلمانی، برعهده دارد. سیستم اینستکس نوعی سازوکار مبادله‌ای است که در آن پول شرکت‌های ایرانی با شرکت‌های اروپایی تسویه می‌شود؛ درواقع کشورهای اروپایی تلاش دارند تا با کمک این مکانیسم شرکت‌های بین‌المللی را قانع کنند که در صورت انجام مبادلات مالی با ایران مورد تحریم‌های آمریکایی قرار نخواهند گرفت.
کانال مالی ایران و اروپا دو سال غیرفعال ماند
با وجود این از ابتدای سال ٢٠١٨ میلادی که مقامات اروپایی برای اولین‌بار امکان استفاده از این مکانیسم مالی را طرح کردند به مدت دو سال مبادله‌ای بین شرکت‌های ایرانی و اروپایی صورت نگرفته است. تمایل‌نداشتن شرکت‌های اروپایی برای مبادله با ایران به این دلیل است که میزان مبادلات این شرکت‌ها با ایران نسبت به مبادلات آنها با شرکت‌ها آمریکایی بسیار ناچیز است. بنابراین شرکت‌های اروپایی تمایل ندارند ریسک تجارت با ایران را بپذیرند. درنهایت در انتهای ماه گذشته میلادی اولین مبادله از طریق سیستم اینستکس میان ایران و اتحادیه اروپا انجام شد.وزارت خارجه آلمان روز دوازدهم فروردین (سی‌ویکم مارس) از انجام اولین مبادله تجاری موفقیت‌آمیز اروپا با ایران از طریق سازوکار مالی اینستکس خبر داد. این وزارتخانه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «فرانسه، آلمان و بریتانیا تأیید می‌کنند که اینستکس اولین مبادله خود را با ایران با موفقیت انجام داده و صادرات کالاهای پزشکی را از اروپا به ایران میسر کرده است.»
به گفته وزارت خارجه آلمان این اقلام پزشکی هم اینک به ایران رسیده است. البته در این بیانیه اشاره‌ای به میزان و جزئیات کالاهای پزشکی ارسالی به ایران نشده است.
نظر فعالان اقتصادی ایران درباره اینستکس
این خبر واکنش‌های متفاوتی را در بین کارشناسان و فعالان اقتصادی کشور در پی داشت. گرچه برخی از کارشناسان این اقدام اتحادیه اروپا را به فال نیک گرفتند و آن را نشانه‌ای از شروع فصل جدیدی از ارتباط تجاری ایران و اروپا دانستند، گروهی دیگر درباره ادامه مبادلات تجاری ایران و اروپا ابراز تردید کردند. در همین زمینه پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا مدعی شد که این مبادله تنها به دلیل وضع ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا انجام شده است و بعید است که این روند در آینده ادامه پیدا کند.او تأخیر طرف اروپایی در انجام تعهدات خود و کارشکنی برخی از گروه‌ها در داخل برای پیوستن به « FATF» را دلیل اصلی ناکارآمدی مکانیسم اینستکس دانست.
دیگر اعضای اتاق بازرگانی و فعالان اقتصادی اما چندان این سازوکار را کارآمد نمی‌دانند. فریال مستوفی، رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران معتقد است که با اعلام آمریکا مبنی بر اینکه مبادلات اینستکس صرفا برای اقلام بشردوستانه است و این مکانیزم در حد انتظاراتی نیست که ایران داشته است. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی اتاق بازرگانی تهران مستوفی می‌گوید راه‌اندازی یک کانال خاص نقل‌وانتقال مالی به‌عنوان تجربه‌ای جدید ریسک بالای تجارت با ایران را برای بنگاه‌های اروپایی به دنبال دارد و همچنین بلاتکلیف‌بودن برخی استانداردهای پذیرفته‌شده در دنیا را از چالش‌های پیش روی اینستکس می‌داند.حسین سلیمی، رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق ایران، هم با تأیید این موارد به «شهروند» می‌گوید که اینستکس برای نقل‌وانتقال محدود راه‌اندازی شده است و در حال حاضر بزرگ‌ترین چالش ایران برای تجارت با جهان مسأله « FATF» است و سایر کشورهای جهان به دلیل اینکه عضو « FATF» هستند، ریسک مبادله با ایران را نمی‌پذیرند و از آنجا که ایران در مقایسه با آمریکا اقتصاد بزرگی نیست، عقل تجاری بر این حکم می‌کند که کشورها حافظ منافع خود با اقتصاد بزرگ‌تر باشند.
فعالان اقتصادی می‌گویند که اینستکس یک شرکت و یک ابزار اقتصادی است. درواقع سه کشور اروپایی یک شرکت را ثبت کرده و چند کشور دیگر هم به آن اضافه شده‌اند. بنابراین باید دید از این ابزار چه استفاده‌هایی می‌توان انجام داد. برای اینکه این ابزار کارآمد باشد دو راه وجود دارد؛ راه اول این است که اروپایی‌ها اجازه دهند که ما به منابع مالی که در خارج از کشور داریم دسترسی داشته باشیم تا بتوانیم در یک مکانیسم قانونی مانند اینستکس از این درآمد استفاده کنیم که تا این زمان ایران نتوانسته از این ابزار مالی برای این منظور استفاده کند. راه دوم این است که در داخل اینستکس منابع مالی تعریف بشود. این به آن معناست که اروپا از تحریم‌های آمریکا پیروی نکند و در صندوق پولی تحت عنوان فاینانس کوتاه‌مدت قرار دهد تا ایران بتواند تبادلات مالی خود را انجام دهد که این مکانیسم هم به نتیجه نرسید. بنابراین به نظر می‌رسد ایران تا کنون از این سیستم مالی منفعت خاصی را کسب نکرده است.
گفتنی است در دو سال گذشته که اروپا هنوز درگیر شیوع کرونا نبود و وضع اقتصادی مناسب‌تری داشت، حجم مبادلات مالی از طریق اینستکس کمتر از دو میلیون دلار بود. در حالی که کشور ما سالیانه حداقل ١۵میلیارد دلار واردات دارد. اکنون که کشورهای اروپایی با مشکلات جدی ناشی از شیوع ویروس کرونا روبه‌رو هستند، بعید است که مقدار مبادلات خود را با ایران افزایش دهند. به نظر می‌رسد این دست اقدامات بیشتر ماهیت نمایشی داشته باشد و در آینده اقتصادی کشور تأثیر چندانی ندارد. با وجود این برخی از تحلیلگران باور دارند همین مبادلات اندک می‌تواند فضای روانی تحریم‌های آمریکا را بشکند. این کارشناسان پیوستن کشور اتریش به این مکانیسم و ابراز تمایل این کشور برای رابطه تجاری با ایران را در همین چارچوب ارزیابی می‌کنند. با این حال باید منتظر اقدامات آتی کشورهای اروپایی باشیم تا بتوانیم تحلیل درستی از اثر این ابزار مالی بر اقتصاد کشور داشته باشیم.
