۳ عبرت مداخله ارزی در ۱۶ سال

گزارش اخیر بانک مرکزی از مداخله ارزی 284 میلیارد دلاری دولت در بازار ارز در بازه 82 تا 96 حکایت دارد مداخلاتی که نتیجه ای جز فشردن فنر ارز در کوتاه مدت و سپس جهش آن در بلندمدت نداشته است

به گزارش بنکر (Banker)، نرخ ارز چقدر باید باشد؟ این سوالی است که در اقتصاد شوک زده از نوسانات ارزی کشور ما به تناوب مطرح شده است. اهمیت این سوال آن جاست که تعیین این نرخ در هر زمان، نحوه مواجهه با شرایط موجود را مشخص می کند.

موضوعی که در سال های گذشته شاهد آن بوده ایم و طی آن، سیاست گذاران تلاش می کردند از یک نرخ خاص ارز با تمام قوا حمایت کنند.

در این خصوص گزارش اخیر مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که به طور مشخص در سال های 82 تا 96 بانک مرکزی به میزان 284 میلیارد دلار در بازار ارز مداخله کرده است.

با این همه نکته اساسی این جاست که با وجود همه این تلاش ها، نرخ ارز راه خود را رفته است. چه درس هایی می توان از این شرایط گرفت؟

2 دهه تلاطم ارزی و مداخله با ارزهای نفتی

نگاهی اجمالی به آن چه در بازار ارز در دو دهه گذشته اتفاق افتاده، در وهله اول نشان دهنده این است که نفت و ارز با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی داشته اند.

به این شکل که ارزهای نفتی، زمینه را برای مداخله دولت در بازار ارز برای آرام سازی این بازار فراهم کرده اند و هر زمان که عرصه برای درآمدهای نفتی کشور تنگ شده، با وجود عوامل دیگر نظیر تورم و رشد نقدینگی، زمینه برای نرخ ارز فراهم شده است.

گزارش شماره 18999 مرکز پژوهش های مجلس در این زمینه بیان می کند: متوسط رشد سالانه نرخ ارز از 20 درصد در دهه 70، به 3 درصد در بازه زمانی سال های 81 تا 90 رسید.

نرخ ارز در این 10 سال، تنها 38 درصد افزایش یافت. نکته درخور توجه این است که این دوره مقارن با افزایش صادرات نفتی به دلیل رشد قیمت جهانی نفت از ابتدای سال 2000 میلادی است.

در دوره 82 تا 90، بانک مرکزی تحت سرفصل مداخله در بازار غیر رسمی ارز، 249 میلیارد دلار در بازار، ارز فروخته که این مقدار به جز مقدار فروش بانک مرکزی برای واردات و دیگر مصارف رسمی است.

این گزارش ادامه می دهد: بانک مرکزی مداخلات ارزی را در سال 93 از سر گرفت که در سال 96 به پایان رسید تا در طی 13 سال، حجم فروش ارز بانک مرکزی در قالب مداخلات ارزی به میزان 284 میلیارد دلار (حدوداً معادل 7 برابر ارزش دلاری واردات گمرکی سال 99) برسد.

اوج مداخلات در این سال ها مربوط به سال 89 به میزان 55.3 میلیارد دلار بوده که حدود 80 درصد از کل فروش ارز بانک مرکزی است.

مرکز پژوهش های مجلس با اشاره به کاهش صادرات نفت در پی تحریم های ابتدای دهه 90 می افزاید: در پی این تحریم ها و همزمان با کاهش صادرات نفتی، نرخ ارز با جهش مواجه شد.

این جهش ارزی باعث شد تا دولت نرخ رسمی ارز را در مقدار 1226 تومان تثبیت کند. در تیر 92، نرخ رسمی با حدود 100 درصد افزایش به 2500 تومان رسید. از سال 92 تا 96 نرخ غیررسمی سالانه متوسط 6 درصد و نرخ رسمی در حاشیه نرخ غیررسمی با اختلاف حدود 15 درصد افزایش یافت.

در سال 97، نرخ غیررسمی ارز با بیشترین جهش در طول تاریخ ریال، از متوسط 4 هزار تومان در سال 96 به متوسط 10 هزار و 300 تومان در سال 97 رسید.

شدت نوسان نرخ ارز در بازار غیررسمی به حدی بود که حتی در برخی از روزهای مهر 97، این نرخ مقدار 18 هزار تومان را نیز تجربه کرد.

در سال 98 بازار ارز روند نسبتاً با ثباتی را تجربه کرد، اما در سال 99 به دلیل کاهش معنادار صادرات نفتی ناشی از همه گیری کرونا، نرخ ارز با شیب تندی به بیش از 30 هزار تومان رسید.

از اواخر سال 99 تا تابستان 1401 به دلیل افزایش صادرات نفتی و شکل گیری انتظارات در مسیر کاهش تحریم ها و افزایش بیشتر صادرات نفت، نرخ غیررسمی ارز روندی با ثبات را طی کرد.

در نهایت در نیمه دوم سال 1401، با کاهش احتمال رفع تحریم های اعمالی از سال 97، نرخ ارز در بازار غیررسمی با شیب نسبتاً تندی به بیش از 45 هزار تومان رسید.

مداخلات ارزی نرخ ارز را کنترل نکرد

یکی دیگر از درس هایی که درباره دو دهه مداخله ارزی دولت در بازار ارز می توان گرفت، این است که در اغلب سال ها، به خصوص سال های 82 تا 96، این مداخله به کنترل نرخ ارز منجر نشده، بلکه صرفاً فنر نرخ ارز را برای مدتی نگه داشته است. با این حال این فنر بعد از مدتی جهش پیدا کرده و رشد شدید نرخ ارز در بازار را رقم زده است.

گزارش مرکز پژوهش ها تلویحاً این نکته را اثبات می کند که با درنظر گرفتن مدل هایی که ناشی از عواملی نظیر رشد نقدینگی و تورم هستند، نرخ ارز مسیر خود را رفته و برخلاف اظهارنظر برخی کارشناسان، با درنظر گرفتن ملاحظاتی، قابل پیش بینی نیز است.

معضل کنترل نرخ ها در بازار غیررسمی با ارزپاشی

نکته دیگری که درخصوص بازه زمانی اشاره شده، می توان گفت، این است که مداخلات ارزی در دهه های گذشته به صورت کور و در بازار غیررسمی، صرفاً موجب رسمیت بخشیدن بیشتر به این بازار شده است.

بازاری که متغیرهای آن، به شدت از فضاهای انتظاری، سیاسی، خبرها و به طور خلاصه عوامل غیر بنیادین اثر می گیرند. در این خصوص مشاهده می شود سیاست های اخیر بانک مرکزی برای رسمیت بخشیدن به عرضه و تقاضای ارز در سامانه مبادلات ارزی تا حد امکان، این بازار را محدود کرده و در نتیجه به آرام سازی نرخ های غیررسمی و در کل، نرخ ارز انجامیده است.